Nhiễm toan ceton

Sơ lược

Nhiễm toan ceton (Ketoacidosis) là một biến chứng nghiêm trọng xảy ra khi cơ thể sản xuất ra lượng ceton (keton) quá cao, dẫn đến mất cân bằng axit-bazơ trong máu. Ceton có tính axit là thành phần được cơ thể tạo ra khi phân hủy chất béo để lấy năng lượng.

Phân loại

• Nhiễm toan ceton do tiểu đường (diabetic ketoacidosis: DKA) là một biến chứng nghiêm trọng của bệnh tiểu đường xảy ra khi cơ thể sản xuất ra lượng ceton cao. Ceton là hóa chất mà cơ thể tạo ra khi phân hủy chất béo để lấy năng lượng. DKA phổ biến nhất ở những người mắc bệnh tiểu đường loại 1, nhưng nó cũng có thể xảy ra ở những người mắc bệnh tiểu đường loại 2.
• Nhiễm toan ceton do rượu (Alcoholic ketoacidosis: AKA) là một loại nhiễm toan ceton ít phổ biến hơn, xảy ra ở những người uống nhiều rượu và có lượng insulin thấp. AKA có thể đe dọa đến tính mạng nhưng bệnh này thường có thể điều trị được bằng cung cấp dịch và insulin.

Nguyên nhân

Nhiễm toan ceton có thể phát triển vì một số lý do, chủ yếu liên quan đến tình trạng thiếu insulin hoặc một số tình trạng chuyển hóa nhất định:

1. Nhiễm toan ceton do tiểu đường (DKA): Nguyên nhân phổ biến nhất, chủ yếu gặp ở những người mắc bệnh tiểu đường loại 1, mặc dù cũng có thể xảy ra ở bệnh tiểu đường loại 2 trong những điều kiện khắc nghiệt (ví dụ: nhiễm trùng, bệnh tật).

• Thiếu insulin: Khi cơ thể thiếu insulin, glucose không thể vào tế bào để tạo năng lượng, dẫn đến phân hủy chất béo và sản xuất ceton.
• Nhiễm trùng, bệnh tật hoặc căng thẳng: Bệnh tật, căng thẳng hoặc chấn thương có thể làm tăng nhu cầu insulin của cơ thể, gây ra nhiễm toan ceton.
• Bỏ lỡ liều insulin: Bỏ qua hoặc dùng liều insulin không đủ có thể dẫn đến DKA.

2. Nhiễm toan ceton do rượu: Xảy ra ở những người nghiện rượu mãn tính, đặc biệt là sau những cơn say rượu và dinh dưỡng kém.

3. Nhiễm toan ceton do đói: Xảy ra trong thời gian nhịn ăn hoặc nhịn đói kéo dài, khi cơ thể chuyển sang quá trình chuyển hóa chất béo để lấy năng lượng.

4. Do thuốc: Một số loại thuốc (ví dụ: thuốc ức chế SGLT2 dùng để kiểm soát bệnh tiểu đường) có thể làm tăng nguy cơ nhiễm toan ceton.

Triệu chứng

Nhiễm toan ceton thường phát triển trong vài giờ đến vài ngày và biểu hiện bằng một loạt các triệu chứng:

• Khát nước, tiểu nhiều: Khát nước quá mức và đi tiểu thường xuyên, do lượng đường trong máu cao dẫn đến mất nước.
• Buồn nôn và nôn: Thường gặp khi cơ thể cố gắng đào thải lượng ceton dư thừa.
• Đau bụng: Thường xảy ra trong những trường hợp nghiêm trọng hơn, đôi khi bị nhầm lẫn với các nguyên nhân khác gây đau bụng.
• Hơi thở có mùi trái cây: Mùi trái cây đặc trưng do acetone (một loại ceton) trong hơi thở gây ra.
• Thở nhanh (Thở Kussmaul): Thở sâu, khó nhọc khi cơ thể cố gắng chống lại tính axit trong máu.
• Mệt mỏi hoặc yếu: Do mất nước và cơ thể không thể sử dụng glucose để tạo năng lượng.
• Lú lẫn hoặc buồn ngủ: Có thể xảy ra khi lượng đường trong máu tăng cao hoặc nếu mất nước nghiêm trọng và mất cân bằng điện giải phát triển.
• Hôn mê: Trong các trường hợp nhiễm toan ceton tiến triển nặng không được điều trị, bệnh nhân có thể hôn mê.

Chẩn đoán

Chẩn đoán nhiễm toan ceton bao gồm đánh giá lâm sàng, xét nghiệm máu và xét nghiệm nước tiểu để xác nhận sự hiện diện của ketone và đánh giá mức độ nghiêm trọng của tình trạng:

1. Tiền sử bệnh và khám sức khỏe: Đánh giá các dấu hiệu mất nước, thay đổi kiểu thở (hô hấp Kussmaul) và thay đổi trạng thái tinh thần.

2. Nồng độ glucose trong máu: Thường tăng cao (>250 mg/dL) ở DKA, nhưng có thể bình thường hoặc tăng nhẹ ở các dạng không phải do tiểu đường như nhiễm toan ceton do rượu.

3. Nồng độ ketone:

• Ketone trong máu: Đo beta-hydroxybutyrate, một thể ketone chính, thường tăng cao.
• Ketone trong nước tiểu: Xét nghiệm nhanh để phát hiện ketone trong nước tiểu, mặc dù xét nghiệm máu chính xác hơn.

4. Khí máu động mạch (ABG) hoặc Khí máu tĩnh mạch (VBG):

• pH: Độ pH của máu sẽ thấp (<7,3), biểu thị tình trạng nhiễm toan.
• Nồng độ bicarbonate: Thường thấp (<18 mEq/L), phản ánh tình trạng nhiễm toan chuyển hóa.

5. Mức độ điện giải:

• Kali: Thường thấp hoặc bình thường lúc đầu nhưng có thể giảm hơn nữa khi điều trị, cần theo dõi chặt chẽ.
• Natri: Có thể thấp do mất nước và lượng đường trong máu cao.

6. Khoảng cách anion: Khoảng cách anion tăng (>10-12 mEq/L) là dấu hiệu đặc trưng của nhiễm toan chuyển hóa thấy ở DKA.

7. Các xét nghiệm khác: Các xét nghiệm để xác định các tác nhân gây bệnh tiềm ẩn (ví dụ: nhiễm trùng) như công thức máu toàn phần (CBC) hoặc chụp X-quang ngực nếu cần.

Điều trị

Điều trị nhiễm toan ceton, đặc biệt là DKA, là một trường hợp cấp cứu y khoa cần phải nhập viện. Mục tiêu của điều trị là điều chỉnh mất cân bằng axit-bazơ, khôi phục cân bằng điện giải và kiểm soát lượng đường trong máu.

1. Bù dịch: Mất nước được điều trị bằng dịch truyền tĩnh mạch (IV), thường bắt đầu bằng dung dịch muối sinh lý (natri clorua 0,9%) để khôi phục thể tích máu và điều chỉnh mất cân bằng điện giải.

2. Liệu pháp insulin: Insulin tiêm tĩnh mạch được sử dụng để giúp hạ lượng đường trong máu và ngăn chặn sản xuất xeton. Khi lượng đường trong máu trở lại bình thường, insulin được tiếp tục bổ sung glucose để ngăn ngừa hạ đường huyết.

3. Bù dịch điện giải:

• Kali: Nồng độ kali có thể giảm trong quá trình điều trị bằng insulin, do đó kali tiêm tĩnh mạch thường được sử dụng để ngăn ngừa hạ kali máu, có thể gây ra các vấn đề về nhịp tim nguy hiểm.
• Natri bicarbonate: Có thể được sử dụng trong các trường hợp nhiễm toan nặng (khi độ pH cực thấp, thường <6,9).

4. Theo dõi lượng đường trong máu và xeton: Nồng độ glucose trong máu được theo dõi hàng giờ, cùng với nồng độ xeton trong máu và nồng độ chất điện giải, để đảm bảo điều chỉnh phù hợp trong quá trình điều trị.

5. Xác định và điều trị nguyên nhân cơ bản: Nếu nhiễm trùng hoặc yếu tố thúc đẩy khác gây ra nhiễm toan ceton, cần phải giải quyết nguyên nhân này (ví dụ, dùng kháng sinh để điều trị nhiễm trùng, điều chỉnh liều insulin đã quên).

Phòng ngừa

Cách tốt nhất để ngăn ngừa nhiễm toan ceton là quản lý bệnh tiểu đường của bạn một cách cẩn thận. Điều này bao gồm dùng liều insulin theo quy định, ăn uống lành mạnh và tập thể dục thường xuyên. Nếu bạn có bất kỳ triệu chứng nào của nhiễm toan ceton, điều quan trọng là phải đi khám bác sĩ ngay.

Tiên lượng

Tiên lượng của tình trạng nhiễm toan ceton phụ thuộc vào tốc độ chẩn đoán và điều trị tình trạng bệnh, cũng như nguyên nhân cơ bản:

1. Nhiễm toan ceton do đái tháo đường (DKA): Nếu được điều trị kịp thời, hầu hết mọi người đều hồi phục hoàn toàn trong vòng 24 đến 48 giờ. Tuy nhiên, các trường hợp nghiêm trọng có thể dẫn đến các biến chứng như:

• Phù não: Đặc biệt ở trẻ em và thanh thiếu niên, một biến chứng hiếm gặp nhưng nghiêm trọng.
• Hạ kali máu hoặc tăng kali máu: Mất cân bằng kali có thể ảnh hưởng đến chức năng tim.
• Tổn thương thận cấp tính: Do mất nước và rối loạn điện giải.
• Tử vong: DKA không được điều trị có thể dẫn đến hôn mê và tử vong, với tỷ lệ tử vong khoảng 1-5% ở những trường hợp được điều trị.

2. Nhiễm toan ceton do rượu hoặc đói: Các dạng này có tiên lượng tốt nếu được xử lý sớm, bằng dịch truyền tĩnh mạch và điều trị nguyên nhân cơ bản (ví dụ: suy dinh dưỡng hoặc cai rượu).
Việc phát hiện và can thiệp sớm là rất quan trọng để ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng và cải thiện kết quả.

Cần lưu ý rằng đây là nội dung tổng quan và không thể thay thế lời khuyên của các bác sỹ chuyên khoa. Nếu bạn lo lắng hoặc có các triệu chứng liên quan, điều cần thiết là tham khảo ý kiến của bác sỹ chuyên khoa để được đánh giá và hướng dẫn thích hợp.